خدیجه زمانیان/

امروز سالروز درگذشت شهریار است که با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز ملی شعر و ادب فارسی نامیده شده است. 

بهترین کاری که می‌توانیم برای پاسداشت شعر این سرمایه فرهنگی که از اعصار گذشته با خون دل به ما رسیده انجام دهیم این است که دقایقی از امروزمان را به شعر خواندن اختصاص دهیم. به سراغ قفسه‌های کتاب برویم و کتاب اشعار هر شاعری که دوستش داریم یا تعلق خاطری به سروده‌هایش داریم،انتخاب کنیم و بخوانیم شاید حداقل امروز بتوانیم به وسیله شعر، اندکی از زندگی روزمره فاصله بگیریم و روحمان را طراوت ببخشیم. 

به احترام امروز، صفحه ادب و هنر به شعر اختصاص داده شده و به سراغ تعدادی از شاعران رفته‌ایم و از آن‌ها خواسته‌ایم راجع به یکی از دغدغه‌های مهمی ‌که در سال‌های اخیر در خصوص شعر مطرح می‌شود، صحبت کنند. 

بسیاری می‌گویند شعر جایگاه پیشین خود را در بین مردم از دست داده و تیراژ پایین کتاب‌های شعر و عدم تمایل ناشران را به انتشار مجموعه شعرها دلیل این مسئله مطرح می‌کنند. پرسش ما از شاعران این است: آیا شعر جایگاه خود را نزد مردم از دست داده است؟

توجه به شعر در عزاداری‌های محرم

علاقه مردم به شعر کم نشده و اگر می‌بینیم کتاب‌های شعر کمتر منتشر می‌شود، این مسئله ربطی به بی میلی مردم نسبت به شعر ندارد، بلکه علاقه مردم به خواندن کتاب کم شده است.

سعید بیابانکی چنین پاسخی به پرسش ما می‌دهد. این شاعر که با اشعار طنز، آیینی و اجراهای تلویزیونی‌اش برای مردم شناخته شده، معتقد است در سال‌های اخیر شعر شکل‌های مختلفی برای عرضه پیدا کرده از انتشار در فضای مجازی گرفته تا ابزارهایی که متن با آن منتشر می‌شود و از این راه شعر به گوش مردم می‌رسد.

شاعر «نیمی‌از خورشید» با بیان اینکه تمایل مردم به خواندن شعر نه تنها کم نشده بلکه بیشتر هم شده است، از تجربه‌های خود به علاقه مردم چنین گفت: در ایام عزاداری اباعبدالله الحسین(ع) و 10 روز اول محرم به چند مجلس برای شعرخوانی دعوت شدم و در این مجالس شوق و علاقه مردم را به شعردیدم که در زمان شعرخوانی کاملاً توجه می‌کردند، فیلم می‌گرفتند، اشعار را می‌نوشتند و حتی بعد مجلس به من مراجعه می‌کردند تا متن اصلی شعر را بگیرند . بعضی‌ها فیلم‌هایی که گرفته بودند برایم ارسال کردند و درباره سایر کتاب‌ها و اشعارم پرس و جو می‌کردند. همه این‌ها نشان می‌دهد مردم به شعر علاقه دارند و شعر خوب را همچنان می‌خوانند.

بیابانکی در ادامه صحبت‌هایش به راه‌های متنوع عرضه شعر اشاره کرد. وی گفت: برای شکل‌های عرضه شعر باید به راه‌های تازه‌تری فکر کرد. کتاب اولویت ندارد چون شعر مثل رمان نیست که فقط در حالت مکتوب قابل عرضه باشد و شعر خوب، از راه‌هایی مانند نقل سینه به سینه و یا انتشار در فضای مجازی هم راه خودش را پیدامی‌کند، بنابراین شمردن مخاطب شعر از روی تیراژ کتاب راه درستی نیست و معمولاً تعداد مخاطبان شعر چند برابر تعداد تیراژ یک کتاب است. میزان تیراژ کتاب با میزان مخاطب چنین ارتباطی با هم دارند و میزان پایین بودن تیراژ کتاب ربطی به عدم علاقه مردم ندارد. 

شاعر «سنگچین» با بیان اینکه در حال حاضر دو گونه شعر، مخاطب زیادی دارد، معتقد است: شعر آیینی و شعر طنز جایگاه ویژه‌ای میان مردم دارند. وی گفت: شعر آیینی که با باورهای مردم گره خورده و شعر طنز که بیان مشکلات و دغدغه‌های مردم است اما مردم به شعر خنثی توجهی نمی‌کنند چون انعکاسی از مردم و چالش‌های آن‌ها در این نوع اشعار دیده نمی‌شود.

 جایگاه ویژه شعر و ترانه در موسیقی

محمدمهدی سیار هم نظری شبیه به نظر بیابانکی دارد . وی معتقد است شعر همچنان در زندگی مردم حضور دارد و جایگاه گذشته‌اش را حفظ کرده است.

سیار گفت: ما شاخص‌های دقیقی و حتی نزدیک به دقیق از حضور عناصر فرهنگی مختلف در زندگی مردم و هنرهای مختلف چه شعر چه داستان یا رمان و یا سینما نداریم تا ببینیم میزان حضور و نقش آفرینی هر یک از این‌ها در زندگی مردم چقدر است و بعد با آمار و ارقام راجع به این مسائل صحبت کنیم چون تاکنون متولی خاصی برای سنجش رفتارهای هنری و ادبی ایرانیان وجود نداشته است، با اینکه به نظر می‌رسد وزارت ارشاد متولی این امور است اما این وزارتخانه امورات مربوط به شعر را بر عهده بنیاد شعر و ادبیات ایرانیان گذاشته که این بنیاد هم در آستانه انحلال است. حوزه هنری هم اگر متولی سنجش رفتارهای فرهنگی مردم باشد این نهاد در سال‌های اخیر چه در حوزه تولید و چه در حوزه مصرف آن‌قدر بد عمل کرده است که نمی‌توان براساس نظرات آن‌ها چیزی توضیح داد.

سیار پاسخ این پرسش را بر مبنای تجارب شخصی‌اش این طور توضیح داد: به نظر من وضعیت حضور شعر در زندگی مردم، وضعیت خوبی است. حضور شعر در زندگی مردم فقط در انحصار کتاب نیست که البته اگر بخواهیم با شاخصه میزان انتشار و فروش کتاب هم در نظر بگیریم باید بگوییم آثار حافظ، سعدی، فردوسی، مولوی و شاعران کلاسیک همچنان منتشر می‌شود و به فروش هم می‌رسد چون مردم به اشعار این بزرگان اعتماد کردند و این‌ها در زندگی مردم حاضرند. اگرچه معتقدم با توجه به شرایط صنعت نشر و گرانی کتاب، شعرای جوان هم در مجموع توانسته‌اند سهم خوبی از بازار کتاب را به خودشان اختصاص دهند.

شاعر «رودخوانی» با بیان اینکه شعر در دوران معاصر غیر از کتاب در شکل‌های دیگری به مخاطب عرضه می‌شود، به انتشار اشعار در فضای مجازی اشاره کرد. به اعتقاد سیار بخش زیادی از آنچه در فضای مجازی بین مردم رد و بدل می‌شود، شعر است. با گسترش این فضا مردم با شاعران معاصر بیشتری آشنا شدند و اشعار آن‌ها را می‌خوانند و منتشر می‌کنند.

مدرس دانشگاه امام صادق(ع) معتقد است، در سال‌های گذشته هنر موسیقی محملی برای عرضه شعر شده است.

سیار توضیح داد: مردم و به خصوص جوان‌ها خیلی به موسیقی توجه دارند و رکن اصلی موسیقی، کلام است و شعر و ترانه جایگاه ویژه‌ای در موسیقی دارند. در سال‌های گذشته هم تعداد ترانه‌سرایان و تعداد ترانه‌هایی که ماهانه و حتی روزانه در حال تولید است و به گوش مردم می‌رسد زیاد است، این حجم تولید ترانه در تاریخ کشور کم نظیر و بی‌نظیر است و شعر در همه این‌ها انعکاس خوبی داشته است البته کیفیت ترانه‌ها باید مثل هر هنر دیگری آسیب‌شناسی شود و نمی‌توان از ترانه‌های خوبی که سروده شده و مورد استفاده قرار گرفته، چشمپوشی کرد.

حضور شعر در بزرگ‌ترین گردهمایی ادبی جهان

شاعر «حق السکوت» در ادامه به عرصه مهم و تازه ظهور شعر اشاره کرد و این عرصه را مهم‌ترین محل ظهور شعر در زندگی مردم در دوران معاصر عنوان کرد. سیار گفت: در چند سال گذشته مداحی‌ها محل ظهور شعر در زندگی مردم بوده‌اند. تعداد مجالس مداحی‌ها و بزرگداشت‌هایی که برای اهل بیت(ع) برگزار می‌شود، زیاد است و در هر مجلسی چندین شعر از قالب‌های مختلف غزل، قصیده، مثنوی، نوحه و تصنیف خوانده می‌شود.

این ترانه‌سرا معتقد است: در دهه محرم بزرگ‌ترین گردهمایی ادبی جهانی به وجود می‌آید و در همه آن‌ها اشعار زیادی با همراهی مردم خوانده و شنیده می‌شود و فکر نمی‌کنم در هیچ رویداد دیگری در کل دنیا در 10 روز مردم یک کشور بتوانند این همه شعر بشنوند، شعر بخوانند، با اشعار گریه کنند و سینه و زنجیر بزنند. از 500 سال پیش که شعر معروف محتشم کاشانی تولید شده تا امروز هر سال همزمان با این رویداد اشعار تازه‌ای تولید می‌شود و با ارتباط خوبی که بین شعر و مداحی‌ها ایجاد شده از اشعار در مداحی‌ها استفاده می‌شود . این ترانه سرا در پایان گفت: همه این‌ها مصادیقی هستند که به ما نشان می‌دهد شعر همچنان در زندگی مردم حضور دارد و اگر تیراژ کتاب شعر به 500 رسیده نباید فریاد وااسفا سر دهیم چون شعر به صورت‌های دیگر در زندگی ما بروز و ظهور دارد.

محل تازه‌ای برای عرضه شعر

محمد کاظم کاظمی ‌برخلاف دو شاعر قبلی معتقد است توجه مردم به شعر در زمان فعلی، نسبت به قرون گذشته کمتر شده است.

شاعر «شمشیر و جغرافیا» دو دلیل برای این ادعایش عنوان می‌کند. وی می‌گوید مسئولیتی که شعر پیشترها بر عهده داشت در زمان حاضر بر عهده هنرهای دیگر و رسانه‌ها واگذار شده است. در قدیم شعر نقش آموزشی، تخیلی، عاطفی، رسانه‌ای و داستان‌سرایی داشت است اما اکنون ادبیات داستانی، نقش داستان‌سرایی شعر را بر عهده گرفته است و حوزه تئاتر و سینما هم وجه نمایشی شعر را انجام می‌دهند. بنابراین طبیعی است که درگیری مردم با شعر در زمان حاضر کمتر باشد.

این شاعر به کم توجهی مردم به مطالعه هم اشاره کرد و گفت: گرفتاری معیشت و فضای مجازی موجب شده انسان امروز کمتر مطالعه کند و اگر بخشی از خواندن شعر را منوط به مطالعه بدانیم از این جهت شعر و به خصوص مطالعه کتاب شعر به نسبت گذشته کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.

کاظمی ‌با بیان اینکه امروزه شعر محل تازه‌ای برای عرضه پیدا کرده است، مانند سایر شعرا به نقش مهم فضای مجازی و ابزار موسیقی به عنوان دو محل مهم عرضه شعر اشاره کرد و گفت: این دو فضای جدید را نباید دست کم گرفت هر چند این فضاها به نفع کتاب شعر نیست و به نفع رسانه‌های دیگر ایجاد شده به خصوص اینکه معمولاً شعرهای فاخر و اصیل توسط خواننده‌ها مورد استفاده قرار نمی‌گیرد اما با این حال این بسترهای عرضه شعر موجب شده کم اقبالی مردم به شعر جبران شود اما این مسئله، به نفع کتاب شعر نبوده است. 

شاعر«مرقع صد رنگ» در پایان گفت: در خصوص تیراژ پایین کتاب‌های شعر هم باید بگویم امروز انتشار کتاب سهل و آسان شده است. در قدیم شاعر تا به موقعیت خاصی در شعر نمی‌رسید انتشار کتاب برایش مقدور نبود اما امروز انتشار کتاب سهل و آسان شده است. بنابراین سطح عمومی‌ کتاب‌های شعر یکدست نیست و تعداد کتاب‌های ضعیف به نسبت کتاب‌های خوب بسیار زیاد است و همین موجب می‌شود بسیاری از شمارگان کتاب‌ها خریده نشود. هر چه تنوع کتاب‌ها از خود عنوان‌های کتاب‌ها زیادتر باشد به نسبت تعداد کتاب‌های خریده شده ، کمتر دیده می‌شود. یعنی در عرصه بازار ، شعر رکود و کم رونق است . هم شمارگان کتاب‌ها کم است و هم کتابخوان شعر کم است . بسیاری از کتاب‌های شعر خریده و خوانده نمی‌شوند.